انسجام موضوعی آیات قرآن

پرسش:
چرا برخی آیات قرآن در ظاهر با آیات قبل و بعد خود تفاوت موضوع دارند؟ و این مسئله چگونه با انسجام معنایی آیات قرآن قابل جمع است؟

پاسخ :
قرآن کریم از نظر بعد زیبایی شناختی در میان همه ی کتاب ها بی نظیر است. نحوه ی چینش حروف، تک واژه ها، عبارت‎ها و آیه ها با وزن و آهنگشان، بیش ترین نقش را در آفرینش این پدیده ی بی بدیل هنری ایفا کرده است.

در میان انواع تناسبی که بین الفاظ و معانی قرآن برقرار است. تناسب بین سوره ها و تناسب بین برخی از مجموعه آیات یک سوره ـ که در مواقع مختلف نازل شده اند ـ مورد اختلاف دانشمندان قرآن شناس است. برخی به این قسم از تناسب قایل بوده و سخت از آن دفاع کرده اند تا جایی که یکی از مفسران، تفسیر خود را «نظم الدُّرَر فی تناسب الآیات و السور» نامیده است. در مقابل، عده ای نیز چنین تناسبی را ـ به ویژه بین سور قرآن ـ نپذیرفته اند. هر دو اندیشه بر مبانی چندی مبتنی است.

آيات قرآن با يکديگر از نظر معنايي، مرتبط هستند. هر چند بخشي از آيات در سوره اي خاص يا در زماني خاص نازل شده، عبارات درون يک آيه يا آيات درون يک سوره يا تمامي سوره ها با يکديگر مرتبط و يک واحد بسيط را تشکيل مي دهند و داراي « غرض واحد » هستند. (1)توجه به اين نکته در تفسير آيات، مفاهيم و احکام نو و جديدي را به همراه مي آورد که گونه هاي آن چنين است:
 
1. ارتباط معنايي در درون آيه
عبارات درون هر آيه به ويژه آيات طولاني که از چند جمله تشکيل شده، با يکديگر مرتبط و زمينه ساز معناي واحدي همانند حرمت عهد، و تأکيد بر رحمت الهي بر اهل تقوا هستند، مانند ارتباط ايمان، تقوا، حرمت شعائر الهي، حرمت ماه هاي حرام، حليّت شکار، تعاون بربرّو عدم تعاون بر اثم (2) اجزاي دروني آيات همچون ترتيب آيات در درون سوره ها، توقيفي است (3)و نمي توان آنها را مجزاي از يکديگر تفسير کرد، به ويژه بخش هاي پايان هر آيه که در تکميل معناي عبارات همان آيه آمده، مانند ( لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ * لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌ * لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ‌ ) .(4)
در برخي از روايات به پيوند درون آيات اشاره شده، چنان که جابربن يزيد جعفي مي گويد: از حضرت باقر (عليه السلام) پرسش تفسيري نمودم و آن حضرت پاسخ مرا گفت، ولي من براي بار دوم پرسش کردم و حضرت به گونه ديگر پاسخ گفت و در ادامه، آن حضرت فرمود:
إِنَّ الآيةَ يَکُونُ أَوَّلُهَا فِي شَيءٍ وَ أَوسَطُهَا فِي شَيءٍ وَ آخِرُها فِي شَيءٍ وَ هُوَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ؛ (5) آغاز يک آيه مطلبي را و ميانه آن مطلب ديگري را و پايان آن مطلب متفاوت ديگري را بيان مي کند، ولي تمامي اجزاي آن، کلام متصلي است.
 
2.ارتباط معنايي آيات در درون سوره
هم چنان که عبارات و کلمات درون آيه با هم ارتباط و پيوند دارند، آيات يک سوره نيز که از سوره هاي ديگر مجزا شده، پيوستگي معنايي خاصّي با هم دارند. از جمله مفسّران معاصر که چنين اعتقادي دارد، علامه طباطبايي است. وي بر ارتباط معنايي آيات درون يک سوره، تأکيد فراوان دارد و بدين جهت، هر سوره را داراي غرض واحد مي داند که از ديگر سوره ها متمايز شده است. همو در تفسير نخستين سوره قرآن، به تمايز معاني سوره حمد با ديگر سوره ها اشاره مي کند و آن را يک واحد مستقلّ مي داند که لازم است معاني آيات آن را با توجه به آيات ديگر آن سوره تفسير کرد. ايشان مي گويد:
هر طايفه از آيات قرآن که يک سوره به حساب آمده است، داراي نوعي وحدت تأليف است که در اجزاي سوره هاي ديگر چنين تأليفي نيست... و هر سوره براي غرض و بيان معناي خاصّي فرود آمده که بدون آن، تمام نمي شود. (6)
علامه طباطبايي در تفسير هر يک از سوره ها، مواردي از ارتباط دسته هاي مختلف آيات را با يکديگر بيان مي کند، مانند سوره واقعه که نخست در آغاز سوره مردم را به سه دسته تقسيم مي کند: (7)« اصحاب الميمنه » ، « اصحاب المشئمه » و « السابقون » و در ادامه به بررسي حال هر يک از آنها مي پردازد و در آيات پاياني نيز، از سه گروه ديگر ياد و عاقبت هر يک از آنان را بيان مي کند.(8) بدون تأمّل در تمامي آيات سوره، نمي توان تقسيم گروه هاي سه گانه را بيان کرد. وي در ذيل آيه ي شريفه ي ( فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ‌ ) (9) به آيه ي پاياني آن سوره استناد مي کند که مي فرمايد: ( فَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ‌ * فَرَوْحٌ وَ رَيْحَانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ‌ ) (10) و بيان مي کند که نمي توان گفت هر يک از متقين در « جنات نعيم » هستند؛ زيرا در آيه پاياني آمده است که هر يک از آنها در « جنت نعيم » مي باشند.
علامه طبرسي و جمعي از مفسران معتقدند که جمع قرآن در زمان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) (11)صورت گرفته و ترتيب آيات آن توقيفي است. هر آيه اگر به تنهايي يا در جمع ديگر آيات نازل مي شد، جايگاه خاص داشت که از سوي وحي تعيين مي شد، مگر تنها اندکي از آنها. آية الله معرفت نيز بيان مي دارد که اشتمال هر سوره بر تعدادي از آيات يک امر توقيفي است. (12)
آية الله خويي نسبت دادن جمع آيات قرآن کريم در درون سوره ها را به خلفا درست نمي داند و معتقد است جمع آيات در زمان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و به فرمان آن حضرت بوده است.(13) محقّقان ديگري نيز همين نظريّه را درست دانسته و بدان تأکيد کرده اند.(14)
به نظر برخي از مفسّران، از جمله طبرسي، علاوه بر ارتباط آيات درون سوره ها، پايان هر سوره نيز با آغاز سوره بعدي مرتبط است و نمي توان در تفسير آيات هر سوره، از اين نکته غافل شد. او به مواردي از اين ارتباط اشاره مي کند  و اين بدان جهت است که چون قرآن مجموعه واحدي است، تمامي سوره ها، اعمّ از آغاز و پايان آنها، با آيات درون هر يک از سوره ها، مي تواند مرتبط با هم باشد. (15)
 
3. ارتباط موضوعي آيات سراسر قرآن
نوعي ديگر از ارتباط که بين آيات قرآن وجود دارد، ارتباط موضوعي است که بين برخي از آيات پراکنده در سرتاسر قرآن وجود دارد و براي دريافت پيام کامل آنها لازم است تمامي آيات هر موضوع را در کنار هم تفسيرکرد و در اين راستا، توجه به ترتيب نزول آيات و حکمت نزول تدريجي آنها ضروري است. (16)در دوران معاصر، به اين گونه تفسير اهمّيّت خاصّي داده شده و مفسّر پرتلاشي چون آية الله مکارم به تدوين تفسير پيام قرآن پرداخته و در آغاز آن، فوايد تفسير موضوعي را متذکر شده است؛ آية الله سبحاني نيز منشور جاويد را تدوين کرده است.
آية الله خويي معتقد است آيات قرآن ارتباط وثيقي با يکديگر دارند و هر جمله و عبارت از آيات قرآن گويا به منزله ي دانه هاي مرواريد در کنار هم هستند که موضوع واحدي، آنها را به هم مرتبط ساخته است. (17) بدين جهت، لازم است که هر گروه از آيات قرآن کريم، مانند آيات اخلاقي، اعتقادي، فقهي، علمي و ... در کنار هم و مرتبط با هم تفسير شوند؛ زيرا با يکديگر ارتباط مفهومي و محتوايي دارند.(18)

افزون بر آن چه گذشت  گاهی ممکن است انسجام بین آیات باشد و ما متوجه آن نشویم؛ برخی از مفسران معتقدند عدم  انسجام و تناسب آیات  ضرورتی ندارد و خللی به انسجام و یک پارچگی سوره ها و کل قرآن نمی زند.(19)

 نکته دیگر که در پاسخ باید مورد توجه قرار گیرد این است که ارتباط بین آیات قرآن اقسام و انواعی دارد ارتباط میان اجزای یک آیه؛ ارتباط میان آیات یک سوره با ابتدای آن؛ ارتباط میان آیات مجاور در یک سوره؛ ارتباط بین آیات غیرمجاور در یک سوره؛ ارتباط میان ابتدای یک سوره با انتهای سوره ی قبل؛ ارتباط بین بخشی از یک سوره با ابتدای سوره ی بعد؛ و.... و باید بررسی شود که منظور کدام نوع و قسم ارتباط منظور و مد نظر می باشد.(20)

پی نوشت ها :
 1.   ر.ک: علامه محمد حسین طباطبایی، الميزان في تفسير القرآن ،قم انتشارات اسلامی، ج10، ص 136،
 2.   علامه طبرسی،  ‏ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البيان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ قج2، ص 237،
 3.   مائده / 2.
 4.   محمد هادی معرفت، تاريخ قرآن، قم، انتشارات التمهید،  ص 76.
 5.   بقره، / 183، 185 و 186.
 6.   علامه محمد تقی مجلسی،بحار الانوار، بیروت، داراحیاء لتراث العربی، ج89، ص 95.
 7.  الميزان في تفسير القرآن، همان، ص 16 .
 8.   همان، ج19، ص 115.
 9.   همان، ص 131.
 10.   واقعه، / 12 .
 11.   الميزان في تفسير القرآن، همان،ج19، ص 121.
 12.   مجمع البيان،همان، ج1، ص 84 .
 13.   الميزان في تفسير القرآن، همان، ج5، ص 168 .
 14.  تاريخ قرآن، همان ،ص 76.
 15.   سیدابوالقاسم خویی، البيان في تفسير القرآن، تهران،  نشر دار الثقلین،ص 257
 16.   مجمع البيان،همان، ج8، ص 624- 681
17.    آیت الله مکارم شیرازی، پيام قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج1، ص 22.
 18.   البيان في تفسير القرآن، همان، ص 93.
19.    الميزان في تفسير القرآن، همان، ج 6، ص 150.
 20.   ر.ك: عباس همامي، چهره‌ي زيباي قرآن، اصفهان، انتشارات بصائر، 1375ش، ص 43 ـ 47.
 

http://askdin.com/comment/1030882#comment-1030882