پرسش
آیا واقعا پرواز یک انسان با یک حیوان بالدار به سوی خدا (یا به سمت بالا) را می توان گفته ای عقلی از یک انسان عاقل دانست؟ پس چرا ما به معراج معتقدیم؟
پاسخ
یکی از بزرگترین آفت های برداشت های دینی جزئی نگری است، که بسیار رواج دارد و اتفاقا منشأ بسیاری از شبهات هم همین است، که یک یا چند آیه و روایت را می بینند اما بقیه آیات و روایات را نمی بینند و نگاه مجموعی ندارند، در این صورت طبیعتا بدون اینکه حرف دین را بفهمند آن را نقد می کنند.
برداشت فوق از معراج نیز نتیجه همین جزئی نگری است، برای فهمی جامع، و کشف حقیقت امر، توجه به سه نکته لازم است:
اول: اوصاف خداوند در آیات و روایات
خدایی که در تعالیم دین اسلام توصیف شده است خدایی است که از هرگونه مادیت، و حتی خواص و آثار ماده مبرّا است؛ این خدا هرگز سمت و سو ندارد، نزدیک و دوری اجسام به آن بی معناست، آسمان و زمین هیچ کدام به او نزدیک تر از دیگری نیستند.
آیات توحیدی و روایاتی که در وصف خداوند وارد شده و مرحوم صدوق بخشی از آنها را در کتاب ارزشمند التوحید جمع آوری نموده است گویای اوصاف الهی از نگاه اسلام است.
دوم: تحلیل معراج و تطبیق آن با نکته اول
وقتی روشن شد که خداوند سمت و سو و مکان ندارد، روشن می شود که منظور از عروج هم عروج مکانی نیست! چون معنا ندارد با انتقال از مکانی به مکان دیگر به خداوند نزدیک شد. هرگز کسی که در آسمان است به خدا نزدیکتر از آن کسی نیست که در زمین است! چون آسمان به خدا نزدیکتر از زمین نیست! هیچ مکانی به خدا نزدیک تر از مکان دیگری نیست وگرنه لازمه آن مکان مند بودن خداوند خواهد بود.
بنابراین عروج به معنای بالارفتن است، اما نه بالارفتن مکانی، بلکه عروج مقامی و قرب به خداوند، همانطور که در روایت آمده است که نماز معراج مومن است(1) اما روشن است که کسی با نماز از نظر مکانی بالا نمیرود!
سوم: تحلیل مرکب معراج
وقتی حرکت، حرکتی غیر جسمانی شد، و مقصد هم مقصدی غیر جسمانی، معنا ندارد که مرکبِ این حرکت جسمانی باشد!! بنابراین براق نیز تجسم یک حقیقت غیر مادی است، نه اینکه واقعا پیامبر(صلی الله علیه و آله) مانند سوار شدن جسمانی بر اسب و شتر، سوار حیوانی به نام براق شده باشد؛ همانطور که مثلا در روایات نماز شب به عنوان مرکبی برای نزدیکی به خداوند بیان شده است(2)
با این اوصاف هرگز تعابیر روایی که ناظر به ملکوت عالم است را نباید با بُعد مادی و دنیوی قیاس کرد، همه اینها تشبیهی است برای فهم بشر از یک حقیقتی که ورای فهم بشر است، به همین خاطر گاهی تعبیر براق به کار برده شده، گاهی بال های جبرئیل حامل پیامبر(صلی الله علیه و آله) دانسته شده است، و گاهی عروج به معراج از طریق نردبانی تا فلک و آسمان ها دانسته شده است.(3)
در این نگرش جامع نگرانه است که انسان می فهمد که آیات و روایات در بسیاری اوقات مطالب ماوراء مادی را به خاطر نقش هدایتگری ان در قالب این الفاظ ریخته اند اما برای فهم منطقی باید تمام شواهد و قرائن را در نظر گرفت. مثلا آیات معاد که از حقیقتی عجیب سخن می گویند که واقعا در این الفاظ نمی گنجد از طرفی چاره ای هم از بیان آن نیست.
در هر صورت در خصوص حادثه معراج و هر مسئله اینچنینی در یک نگاه جامع نگرانه، و لحاظ کردن سایر ادله عقلی و نقلی معتبر، برخورد ما با گزاره های نقل شده از يكى از این چهار وجه خالى نيستند:
1. يا خصوصياتى هستند كه هم اخبار متضمن آنها، متواتر است و به هيچ وجه نمى توان انكارش نمود و هم اينكه علم ما مىتواند به صحت آنها حكم كند.
2. و يا جزئيات و خصوصياتى هستند كه هر چند اخبار در دلالت بر آنها به حد تواتر نمى رسد و ليكن از آنجايى كه امورى غير معقول و مخالف با اصول نيستند، و خلاصه عقل حكم به امكان آنها مىكند، كه ما نيز آنها را انكار ننموده، و تجويزش مى كنيم، و مى گوئيم ممكن است چنين وقايعى اتفاق افتاده باشد و با فرض تواتر حكم قطعى مى كنيم كه اينگونه امور در بيدارى اتفاق افتاده.
3. و يا امورى است كه ظاهرش با اصول مسلمه ما مخالفت دارند و ليكن وضع رواياتى كه بر آنها دلالت مى كند طورى است كه مىتوان ظاهرش را تاويل نمود و محمل معقولى برايش درست كرد، در اين صورت از ظاهر آن روايات صرفنظر نموده بر آن معانى معقول حمل مى كنيم، حملى كه هم با حق بسازد و هم با دليل و روايت.
4. و يا امورى است كه نه ظاهرش معقول و صحيح است و نه ممكن است بر محمل صحيحى حملشان نمود، و حمل نمودن آنها به اصطلاح بدون سريش صورت نمىگيرد، اينگونه جزئيات و خصوصيات راجع به معراج را قبول ننموده ادله آنها را رد مى كنيم.(4)
___________________________________
1. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403ق، بیروت، ج79، ص248.
2. بحارالانوار، ج75، ص380.
3. ر.ک: طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1374ش، قم، ج13، ص43.
4. همان، ج13، ص42.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=59950&p=941448&viewfull=1#post941448