پرسش:
آیا برای ذکر گفتن یا ختم برداشتن حتما باید وضو داشته باشیم و اگر بدون وضو انجام دهیم چه مشکلی پیش می آید؟ آیا قبول نمی شود؟ اگر ممکن است آداب ذکر گفتن را بیان فرمایید.
پاسخ:
برای خواندن دعا یا ذکر گفتن یا ختم برداشتن، وضو لازم نیست؛ البته وضو شرط کمال است و در استجابت و آثار دعا و ختم، بسیار مؤثر است. لذا بدون وضو هم، ذکر گفتن و دعا و ختم، صحیح و قبول است؛ مگر این که به گونه ای باشد که از نظر شرعی، وضو لازم باشد مثل تماس بدن با اسم جلاله «الله» یا آیه قرآن و... .
در باره اهمیت وضو داشتن، به این روایت توجه فرمایید:
«عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَان عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَنْ طَلَبَ حَاجَةً وَ هُوَ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ فَلَمْ تُقْضَ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ»؛ «عبدالله بن سنان» می گوید از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمودند: کسی که حاجتی را بطلبد ولی وضو نداشته باشد، اگر حاجتش برآورده نشود، کسی به غیر خودش را ملامت و سرزنش نکند.(1)
هم چنین روایت ذیل:
«قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) مَنْ تَطَهَّرَ ثُمَّ أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ بَاتَ وَ فِرَاشُهُ كَمَسْجِدِهِ وَ إِنْ ذَكَرَ أَنَّهُ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ فَلْيَتَيَمَّمْ مِنْ دِثَارِهِ كَائِناً مَا كَانَ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ لَمْ يَزَلْ فِي الصَّلَاةِ وَ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ امام صادق (عليه السلام) فرمودند: هر كس طهارت داشته يا وضو بسازد، آن گاه به بستر خويش رود، شب را در حالى به صبح می رساند كه بسترش همچون مسجد او باشد. و اگر پس از رفتن در بستر، به ياد آورد كه وضو ندارد، پس بر همان روانداز خود تيمم كند، و به هر حال كه باشد، چه با وضو و چه با تيمم، تا وقتى ذكر خداوند عزّوجلّ مى كند، پيوسته در حال نماز محسوب مى شود و ثواب آن را دارد.(2)
در باره آداب ذکر گفتن، می توان به این موارد اشاره نمود:
ـ خضوع و خشوع
«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ في نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلين»؛ پروردگارت را در دل خود، از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، ياد كن؛ و از غافلان مباش.(3)
ـ فارغ بودن از دیگران
«وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتيلاً»؛ و نام پروردگارت را ياد كن و تنها به او دل ببند.(4)
ـ زیاد یاد خدا بودن
«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثيراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكار»؛ پروردگار خود را بسيار ياد كن! و به هنگام صبح و شام، او را تسبيح بگو!(5)
ـ حمد و ثنای الهی
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): «إِنَّ فِي كِتَابِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (صلوات الله علیه) إِنَّ الْمِدْحَةَ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ فَإِذَا دَعَوْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَجِّدْهُ قُلْتُ كَيْفَ أُمَجِّدُهُ قَالَ تَقُولُ - يَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَيَ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ يَا فَعَّالًا لِما يُرِيدُ يَا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ يَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَى يَا مَنْ هُوَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ»؛ امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: در كتاب امير المؤمنين (علیه السلام) آمده است كه دعا بعد از ثنا و ستایش است؛ وقتى خواستى از خدا چيزى را بخواهى، پس از تمجيد خدا درخواست كن. عرضه داشت: چگونه تمجيدش كنيم؟ فرمود بگو: «يَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَيَ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ، يَا فَعَّالًا لِما يُرِيدُ، يَا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، يَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَى، يَا مَنْ هُوَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ»: اى كسى كه از رگ گردن به من نزديكترى! اى كسى كه ميان انسان و قلبش، حايل مى شوى! اى كسى كه در نظرها برترى! اى كسى كه چيزى مانند تو نيست.(6)
ـ ذکر صلوات
«صَلُّوا عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقْبَلُ دُعَاءَكُمْ عِنْدَ ذِكْرِ مُحَمَّدٍ وَ دُعَائِكُمْ لَهُ وَ حِفْظِكُمْ إِيَّاهُ (صلی الله علیه و آله)»؛ بر محمد و آل محمد صلوات بفرستید؛ به درستی که خداوند به هنگام یاد محمد (صلی الله علیه و آله) و دعای برای او و رعایت او، دعای شما را قبول می کند.(7)
ـ نشستن رو به قبله
«رُوِيَ عَنْ أَئِمَّتِنَا (علیهم السلام) خَيْرُ الْمَجَالِسِ مَا اسْتُقْبِلَ بِهِ الْقِبْلَة»؛ بهترین نشستن ها، نشستن رو به قبله است.(8)
ـ هم چنین موارد دیگری از جمله:
زمان ذکر گفتن (مثلا بعد از نماز صبح و بین الطلوعین، بین نماز مغرب و عشاء و...)
پاک بودن بدن و لباس
غسل کردن
با وضو بودن
دوری از گناه و محرمات
توبه و استغفار کردن
استفاده از دعاها و اذکار مأثور که از ائمه معصومین (علیهم السلام) رسیده است
و ...
پی نوشت ها:
1. طوسی، تهذيب الأحكام، محقق/مصحح: خرسان، ناشر: دار الكتب الإسلاميه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 359، ح 7.
2. ابن بابويه، من لا يحضره الفقيه، محقق/مصحح: غفارى، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ـ قم، 1413ق، چاپ دوم، ج 1، ص 469، ح 1350؛ طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، ناشر: الشريف الرضي ـ قم، 1370 ه.ش، چاپ چهارم، ص 288.
3. اعراف: 7/ 205.
4. مزمل: 73/ 8.
5. آل عمران: 3/ 41.
6. کلینی، الكافي، محقق/مصحح: غفاری و آخوندی، انتشارات دارالکتب اسلامیه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 484، ح 2.
7. ابن بابويه، محمد بن على، الخصال، محقق/مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: جامعه مدرسين ـ قم، 1362 ش، چاپ: اول، ج 2، ص 613.
8. شيخ بهايى، مفتاح الفلاح في عمل اليوم و الليلة من الواجبات و المستحبات (ط- القديمة)، ناشر: نشر دار الأضواء ـ بيروت، 1405ق، چاپ اول، ص 21.