پرسش:
با توجه به اینکه بعضی صاحب‌نظران و علمای اسلام می‌گویند جهان‌آخرت از سنخ عالم مادی نیست پس آیا در آخرت هم زمان وجود ندارد؟
یا اگر وجود دارد چگونه هست؟
مثلا در بهشت و جهنم زمان چگونه هست و چه معنایی دارد؟
پاسخ:
زمان، مقدار حرکت است.(1) و حرکت در اصطلاح فلسفه یعنی خروج تدریجی شی از حالت بالقوّه برای رسیدن به حالت بالفعل.(2) برای مثال تخم مرغ ، قوّه‌ی پرنده شدن دارد، وقتی تخم‌مرغ بعد از طی مراحلی تبدیل به پرنده می‌شود، می‌گویند: تخم‌مرغ از مبداء «تخم‌مرغ بودن» حرکت نمود و به مقصد «پرنده‌ی بالفعل» رسید.
فلاسفه از تفکر و تحلیل عقلی این خصوصیت اشیاء مادّی به این نتیجه رسیده‌اند که همه‌ی اشیاء مادّی دارای دو حیث وجودی هستند؛ حیث بالقوّه بودن و حیث بالفعل بودن که حیث بالقوّه بودن، حیث «فقدان» و «ناداری»؛ حیث بالفعل، حیث «وجدان» و «دارایی» است.
فلاسفه وقتی در یک شی مادّی این دو حیثیت را ملاحظه‌ی عقلی می‌کنند حیث فقدان و بالقوّه‌ی آن را مادّه و حیث بالفعل آن را صورت می‌گویند. موجود مجرّد یعنی موجودی که حالت بالقوّه نداشته تماماً بالفعل است لذا حرکت نیز برای آن معنی ندارد، چون حرکت یعنی «خروج تدریجی شی از حالت بالقوّه برای رسیدن به حالت بالفعل». از آنجا که زمان نیز مقدار حرکت است لذا برای موجود غیر مادّی، زمان نیز معنا نخواهدداشت.
بنابراین با توجه به اینکه عالم آخرت، غیر مادی است و از آثار مادّه مبرّاست، زمان بی‌معنی خواهد بود، عالم آخرت فعلیّت محض است و از آنجا که زمان مقدار حرکت است در عالم آخرت، زمان معنایی نخواهد داشت. اگر سوال شود که در عالم آخرت جسم وجود دارد بنابراین باید زمان که از ابعاد جسم هست وجود داشته باشد در پاسخ عرض می‌شود که در فلسفه‌ی صدرایی جسم غیر از مادّه است، اجسامی که در عالم رویا می‌بینیم جسم دارند منتهی ماده ندارند؛ زمان از ابعاد ماده است نه جسم.
همچنین در پاسخ به این پرسش که «با توجه به اینکه در فیزیک بیان شده که زمان و مکان از همدیگر جدا نیستند بلکه روی هم چهار بعد فضا-زمان را تشکیل می‌دهند، بنابراین هر جا "مکان" باشد "زمان" هم هست. پس در بهشت که "مکان" هست باید "زمان" هم باشد». عرض می‌شود: بهشت عالمی خارج از زمان و مکان است و به تعبیر دیگر مجرّد است، عوالم مجرّد فاقد زمان و مکان هستند. زمان و مکان منحصرا در عالم مادّه معنی پیدا می‌کند و در عوالم مجرّد بی‌معنی است.
با توجه به مطالب پیشین پرسش دیگری مطرح شود به اینکه: جمله قرآنی «لاَبِثِينَ فِيهَا أَحْقَاباً »(3) مربوط به عالم آخرت است، این جمله ناظر به مدت زمان است. به دیگر سخن، برخی افراد هستند که در جهنم جاویدان نیستند بلکه ابتدا جهنمی‌اند و پس از اینکه در جهنم از گناهان پاک شدند وارد بهشت می‌شوند. چنان‌که در عالم آخرت "زمان" وجود نداشته باشد چگونه می‌توان "قبلیت" جهنمی بودنشان را نسبت به "بعدیت" بهشتی شدنشان در نظر گرفت؟
در پاسخ به این پرسش عرض می‌شود: حرکت در موجود مجرّد به معنی حرکت در موجود مادّی نیست، اگر فرد جهنّمی بعد از اینکه از گناهان پاک شدند به بهشت راه می‌یابد حرکت به معنی حرمت در موجودات مادّی نیست، بلکه سیر در مراتب وجود فرد جهنّمی است.
توضیح بیشتر:
حركت در موجود مجرد و عوالم مجرد به معنی سير در مراتب وجودی خود موجود مجرد است يا به عبارت ديگر به معنی سير از بطون به ظهور و بالعكس است. مثلا وقتی حضرت جبرئيل وحی را بر پيامبر عرضه مینمود از مقام عقلی خويش به مرتبه‌ی خود تنزّل مینمود و اين تنزّل به دور از تجافی است؛ يعني جبرئيل در عين اين كه در مرتبه‌ی عقل و بطون خويش است در مرتبه‌ی مثالی نيز ظاهر می‌شود و آنگاه كه وحی را تسليم پيامبر نمود به مقام بطون و عقل خويش صعود می‌كند.
ولی در اين نزول و صعود نه چيزی بر وجود جبرئيل اضافه می‌شود و نه چيزی از او كم می‌شود چرا كه او در مراتب وجودی خود سير می‌كند. فرد جهنمی هم اگر در مراتب وجودی خود سیر می‌کند و در حقیقت تکامل وجودی پیدا کرده و از جهنم به بهشت ارتقاء درجه پیدا می‌کند در این نوع سیر نه زمان مطرح است و نه مکان.(4)
برای درك بهتر و عميق و علمی اين بحث لازم است بحث اصالت وجود، تشكيك وجود، عوالم كلی وجود و بحث حركت را در فلسفه عميقا مطالعه نمایید .
پی نوشت
1. اصول فلسفه و روش رئالیسم جلد 4ص 838
2. آیت الله مصباح، آموزش فلسفه (2) مفهوم حرکت
3. نباء: 23
4. برای مطالعه بیشتر ر.ک: دروس قوه و فعل اسفار، شهيد مطهری.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=60188&p=998807&viewfull=1#post998807